Wg Raportu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) 1 na 2 osoby starsze na świecie i 1 na 3 w Europie doświadcza dyskryminacji. Dyskryminacja ze względu na wiek to globalne wyzwanie. Prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia, izolacji społecznej i wcześniejszych zgonów. Według danych WHO 2021 osoby dotknięte ageizmem żyją nawet o 7 lat krócej.
Eksperyment, czyli jak wygląda dyskryminacja w praktyce
W połowie lat 80-tych. młoda, amerykańska projektantka mody Pat Moore przeprowadziła unikalny eksperyment. Przez trzy lata żyła w Nowym Jorku w przebraniu starej kobiety, badając reakcje otoczenia. Zauważyła, że oszukiwano ją przy wydawaniu reszty, ludzie stale wpychali się przed nią w kolejkach, narażona była często na wyzwiska, impertynencje, upokorzenia. Ci sami sprzedawcy sklepowi, którzy dla młodej Pat byli mili i uprzejmi, potrafili zmieszać starą Pat z błotem. Eksperyment pokazał, że złe traktowanie było niemal automatyczną reakcją na jej stary wygląd.
Co to jest dyskryminacja?
Dyskryminacja ze względu na wiek to niesprawiedliwe i nierówne traktowanie osób z powodu ich przynależności do grupy osób starszych. Coraz częściej na określenie dyskryminacji ze względu na wiek używamy angielskiego słowa ageizm.
Podstawą tej dyskryminacji są stereotypy czyli sposób myślenia o seniorach i starości
oraz uprzedzenia, czyli wynikające z tego myślenia emocje i postawy.
Stereotypy i uprzedzenia wpływają na to, jak działamy i jak zachowujemy się w stosunku do starszych. Stereotypowe założenia na temat fizycznych lub umysłowych ich cech zwykle wyrażane są w wykluczający, deprecjonujący lub poniżający sposób.
Stereotypy na temat osób starszych
Podstawą zachowań dyskryminujących są dwa główne przekonania:
- osoby starsze są jednolitą grupą osób, czyli wszyscy mają te same cechy,
- istnieje silny i powszechny związek pomiędzy wiekiem a stanem zdrowia i sprawnością fizyczną i intelektualną.
Najczęstsze stereotypy i negatywne opinie na temat starszych:
- roszczeniowi, bierni, agresywni i z pretensjami,
- nieelastyczni, podejrzliwi, skryci,
- pesymistyczni, zrzędliwi, drażliwi, zgorzkniali,
- niepotrafiący się uczyć nowych rzeczy,
- przewrażliwieni na punkcie swojego zdrowia,
- wymagający opieki instytucjonalnej, biedni.
Najczęstsze przejawy dyskryminacji/ageizmu:
Dyskryminacja może przejawiać się na wiele sposobów. Może zaistnieć w bezpośrednim krzywdzeniu, odmawianiu pomocy, zachowaniach werbalnych i niewerbalnych, jawnym ocenianiu, nieprzychylnym traktowaniu, przemocy psychicznej, fizycznej czy symbolicznej.
Dyskryminacja ze względu na wiek może przyjąć formę indywidualną (uprzedzenia poszczególnych osób) lub instytucjonalną (nierówne traktowanie na poziomie instytucji publicznych czy prywatnych) i dotyczy głównie dostępu do opieki zdrowotnej, edukacji czy usług.
- Lekceważenie
To uznawanie, że opinie, wyznawane wartości i potrzeby osób starszych są mniej ważne niż potrzeby osób w innym wieku. To także lekceważenie potrzeb artykułowanych przez starszych i lekceważący sposób zwracania się do nich, przejawiający się np. słowami:
„Co Ty o tym wiesz?”, „Lepiej zostań w domu”. - Ośmieszanie
To świadome przeinaczanie i karykaturalne wyolbrzymianie problemów seniorów i sposobów ich rozwiązywania, które mają na celu pokazać „żałosność” sytuacji osób starszych. To również ośmieszanie słowne takie jak „Jesteś na to za stara/stary”, „Daj spokój, w Twoim wieku?”. - Nadopiekuńczość
Skłonność do wyręczania starszych w wykonywaniu niektórych czynności dnia codziennego, nawet w sytuacji, gdy są oni w stanie samodzielnie dać sobie radę. - Protekcjonalność, paternalizm
To traktowanie seniora, jako osoby niezdolnej do funkcjonowania bez wsparcia jednostki lub instytucji. Wsparcie takie, udzielane z przekonaniem o własnej zdolności do właściwego udzielania pomocy, ignoruje potrzeby, zdanie i podmiotowość seniora.
Protekcjonalność może przejawiać się w formie słownej lub w zachowaniu – poprzez zastępowanie seniorów w wykonywaniu pewnych czynności wskutek przekonania „Ja i tak zrobię to lepiej niż jakiś dziadek”.
Taka postawa, poprzez mechanizm wyuczonej bezradności , w skrajnej formie prowadzić może do infantylizacji starszych.
W warstwie słownej protekcjonalny i paternalistyczny stosunek do starszych przejawia się używaniem języka przypominającego mowę kierowaną do małych dzieci:
- uproszczony język (słownictwo, gramatyka, budowa zdań);
- stosowanie powtórzeń, pytań i zdań rozkazujących;
- zwracanie się do nieznanych osób na „Ty” lub „kochanie”, "kochaniutka/kochaniutki", „babciu”, „dziadku” (do osób, które nie są naszymi dziadkami);
- używanie formy „my” zamiast „ja” (np. „jak się dziś czujemy?”);
- używanie zdrobnień („czy zjedliśmy obiadek”, „a gdzie są okularki?”);
- wolniejsze tempo wypowiedzi, mówienie głośniej, przesadnie wyraźna artykulacja.
- Obojętność
Okazywanie starszym obojętności, czyli niesłuchanie ich, niezauważanie ich i ich potrzeb, obojętność na ich uczucia. - Zaniedbanie
To pomijanie (świadome lub nieświadome) istotnych potrzeb emocjonalnych, społecznych i materialnych osób starszych. Specyficznym przypadkiem zaniedbania jest niedostarczanie informacji seniorom o przysługujących im prawach. - Segregacja/wykluczanie/izolacja społeczna/odrzucenie
To oddzielanie starszych od reszty społeczności/społeczeństwa poprzez skupienie ich w jednym miejscu. Z segregacją zwykle związana jest izolacja, czyli niewystarczający, zdaniem seniorów, poziom integracji starszych z osobami z innych grup wiekowych. Prowadzić to może do poczucia bycia wykluczonym a nawet odrzuconym, co potęguje poczucie osamotnienia starszych. - Przemoc wobec starszych
Konsekwencje dyskryminacji dla starszych
Najważniejszym skutkiem zachowań dyskryminujących wobec starszych jest naruszenie ich godności osobistej.
Badania potwierdzają, że dyskryminacja jest rodzajem „samosprawdzającego się proroctwa”, co oznacza, że starsi, o których myślimy i mówimy w sposób dyskryminujący zaczynają tak o sobie myśleć. Przykładem mogą być dyskryminujące komentarze w miejscu pracy, które automatycznie przekładają się na niższą skłonność osoby starszej do kontynuowania pracy zawodowej. Z kolei określanie osoby starszej, jako niesamodzielnej prowadzić może do ograniczania przez nią kontaktów z innymi ludźmi.
Seniorzy, którzy są dyskryminowani tracą poczucie własnej wartości, wyrabia się w nich przekonanie, że są mało użyteczni, czują się wyobcowani i osamotnieni.
Zachowania dyskryminujące prowadzą do:
- zachwiania poczucia bezpieczeństwa i kontroli nad własnym życiem,
- obniżenia poczucia własnej wartości,
- ograniczenia kontaktów społecznych,
- wzrostu poczucia bezradności,
- lęku o siebie i własną przyszłość
Wyraź swój sprzeciw wobec dyskryminacji
Ageizm może być wynikiem świadomych i zamierzonych działań, częściej jednak dyskryminujące zachowania nie są zamierzone a są raczej odruchowymi, nawykowymi i bezrefleksyjnymi zachowaniami. Często także wynikają z niezrozumienia potrzeb ludzi starych.
Wyrażenie niezgody na doznawaną lub obserwowaną dyskryminację może ją powstrzymać i skorygować zachowanie osób.
Dlatego trzeba reagować, gdy ktoś doświadcza dyskryminacji lub jest jej świadkiem.
Nie reagując zwiększamy prawdopodobieństwo braku reakcji innych i przyczyniamy się do narastania obojętności na takie zachowania.
Jak reagować na dyskryminację?
Podstawowym narzędziem reagowania na dyskryminację jest informacja zwrotna, czyli poinformowanie drugiej osoby, jak odbierasz jej zachowanie, działanie, sposób postępowania.
Dobrze skonstruowana informacja zwrotna to taka forma wyrażania własnych uczuć, pragnień, przekonań, która nie rani drugiej osoby i pozwala jej zachować pozytywny stosunek do samej siebie.
Bardzo przydatnym narzędziem w budowaniu informacji zwrotnej jest tzw. komunikat JA, który odnosi się do tego, jak się czujemy w związku z zachowaniem drugiej osoby czy z sytuacją, która miała miejsce i czego w związku z tym oczekujemy.
Przykład komunikatu JA: Jestem zła, kiedy w ten sposób mówisz o osobach starszych, bo to jest naprawdę krzywdzące dla nich. Chciałabym, abyś przestała/przestał przy mnie lub w ogóle tak mówić.
Jak budować efektywną informację zwrotną na bazie komunikatu JA?
- Nazwij sytuację: powiedz, jakie konkretne zachowanie jest dyskryminujące. Im bardziej konkretnie i po upłynięciu możliwie krótkiego czasu od zdarzenia, tym lepiej.
- Nazwij swoje odczucia: powiedz jak zachowanie dyskryminujące na Ciebie wpływa, jak się z tym czujesz, jakie emocje w Tobie wywołało. W sytuacji, gdy jest ich kilka, wybór emocji, o której mówisz, należy do Ciebie.
- Pokaż, jakie są konsekwencje zachowania dyskryminującego.
- Powiedz, jakiej zmiany w zachowaniu danej osoby oczekujesz, co jest Ci potrzebne, wyraź jasny sprzeciw.
W niektórych przypadkach skuteczną reakcją jest też zgłoszenie incydentu do kierownika placówki, przełożonego czy odpowiednich organów.
Materiały do pobrania
Reklamy radiowe:
Pani 1
Pani 2
Pan
Plakaty:
Plakat_Pani 1
Plakat_Pani 2
Plakat_Pan
Grantodawca
